Kur Fiyatı Modellemesi, Para Dengesi
Uluslararası Finans
Bir ülkenin ödemeler dengesi o ülkenin vatandaşları ve dünyadaki diğer kişiler arasındaki tüm alışverişi, ticari işlemleri yıllık bazda gösteren bir tablodur [9]. Malların, servislerin, sermayenin, insanı yardım gibi her türlü parasal transfer bu tabloda bir şekilde gösterilir. Ödemeler dengesi muhasabesi IMF standartlarına göre yapılır.
Aynen şirket muhasabesinde olduğu gibi her ticari işlem (transaction) "defterde" iki kayıda sebep olur (çift taraflı, bilanço usulü kayıt sistemi). Bu kayıtların biri kredi (credit) diğeri borç (debit). Defterleme sisteminde tüm borçlar ve krediler toplanınca sonuç sıfır olmalıdır, bu bir tür sağlama, kontrol yöntemidir, eğer sıfır değilse eksik olanlar kalemler aranır, kaydedilir, böylece her işlemin defterde bir yerde olması garantilenir.
Kredi kalem örneği mesela ihracat gelirleri, ülkenin herhangi bir şekilde elde ettiği gelirler (mesela millileştirilmiş petrol gelirleri), yabancı varlıklarda (mesela elde tutulan döviz) azalma, yükümlülüklerde (liability) artış, vs. Borç örnekleri ithalat ürünleri, yabancı varlıklarda artış, yükümlülüklerde azalış gibi.
Ülkenin girdilerini, çıktılarını bu şekilde düşünmek aydınlatıcıdır. Ne elde edilmekte, ne verilmektedir, döviz nedir? Mesela ABD olduğumuzu düşünelim, bizim vatandaşımız Bill Gates bir Japon'a Windows sattı, Japon Bill Gates'e bu satış için o anki kura göre 5000 yen ödedi. Gates ABD vatandaşı, bu ABD için ihracat. Peki bu 5000 yen ile ne yapacak? Diyelim ki Gates bu parayı yastığının altına koydu. Bu durumda Gates tasarruflarının bir kısmını kendi ülkesinde yatırım yerine Japon ekonomisinde yatırıma çevirmiş oldu (Japon para birimi yen üzerinden). ABD net ihracata karşı ABD net sermaye akış kaleminde (çıkış) birbirine eşit hale geldi. Bir diğer seçenek Bill Gates'in kendi ülkesindeki bir yerel bankaya gidip bu parayı dolara çevirmesi. Fakat bu yaptığı ödeme dengeleri muhasebesi için fark yaratmıyor, çünkü şimdi o yerel bankanın bu 5000 yenle bir şeyler yapması lazım [10, sf. 119].
Ek bazı örnekler:
-
Bir yabancıya 100 liralık mal sattık. Deftere ihracat altında 100 (kredi), dövizde (yabancı varlık) 100 liralık artış (kredi) yazıyoruz.
-
Bir yabancıya 50 lira tutarında bir yerli şirketin hisselerini sattık. Deftere yerli varlıklarda 50 liralık azalma (borç) dövizde / finansal varlıklarda 50 liralık artış (kredi) yazıyoruz.
-
Vatandaşımız 70 liralık dövizi borç alıyor. Vatandaş için yükümlülüklerde 70 liralık artış (kredi), finansal varlıklarda artış (borç) olarak yazılır.
Ödemeler dengesinin alt kalemleri şunlardır:
-
Cari işlemler hesabı (current account)
- Mallarda ticari ödeme dengesi (balance on goods)
- Servis kalemlerinde ticari ödeme dengesi (balance on services)
- Kazanç dengesi (balance on income)
- Transferlerde ödeme dengesi (balance on current transfers)
-
Sermaye hesabı (capital account)
-
Finans hesabı (financial account)
- Doğrudan sermaye giriş (foreign direct investment)
- Portföy yatırımı
- Diğer yatırımlar
- Finansal türevsel enstrümanlarına yatırım
-
Net hatalar ve dışarıda kalanlar (net errors and omissions)
- Finans reserv varlıkları (financial reserve assets)
Ödeme dengeleri (balance of payments) hem cari işlemler hesabı, hem de sermaye (ve finans) hesabını içerir. Toplamı sıfır olmalıdır.
Sayısal örnek olarak elimizde Yunanistan'ın 2000-2010 arasındaki ödemeler dengesi var. Bu verilerin ham hali 2000 senesine bakalım.
import pandas as pd, csv
df = pd.read_csv('greece_acct.csv',sep='\s+',index_col=0)
print (df.T[[2000]])
Year 2000
Goods -21927.5
Services 8711.1
Income -955.3
Current Transfers 3553.3
Capital Transfers 2246.0
Direct Investment Abroad -2319.0
Direct Investment Home 1202.8
Portfolio Inv Assets -933.0
Portfolio Inv Liabilities 10040.5
Other Investments Assets -1060.6
Other Investments Liabilities -3796.2
Loans of General Government -437.7
Change in Reserve Assets 5771.7
Reserve Assets (Stock) 13208.0
Ödemeler dengesinin temel eşitliği şudur:
$$ CA + KA + FA + SD + RES = 0 $$
CA: Cari işlemler hesabı
KA: Sermaye hesabı
FA: Finans hesabı
SD: İstatistiki uyumsuzluk
RES: Rezervler
Duruma muhasebe açısından bakmak gerekirse ödemeler dengesinin her zaman sıfır olması gerekir. Kalemleri ait olduğu gruplara göre toplarsak ve üstteki formülü uygularsak,
df['Current Account'] = df['Goods'] + df['Services'] + \
df['Income'] + df['Current Transfers']
df['Current Account and Capital Transfers'] = df['Current Account'] + \
df['Capital Transfers']
df['Direct Investment'] = df['Direct Investment Abroad'] + \
df['Direct Investment Home']
df['Portfolio Investment'] = df['Portfolio Inv Assets'] + \
df['Portfolio Inv Liabilities']
df['Other Investments'] = df['Other Investments Assets'] + \
df['Other Investments Liabilities']
df['Financial Account'] = df['Direct Investment'] + \
df['Portfolio Investment'] + \
df['Other Investments'] + \
df['Change in Reserve Assets']
df['Balancing Item'] = -1*(df['Current Account'] + \
df['Capital Transfers'] + \
df['Financial Account'])
print (df.T[[2000,2001,2002,2003]])
Year 2000 2001 2002 2003
Goods -21927.5 -21610.9 -22708.7 -22643.5
Services 8711.1 9150.0 10755.4 11506.5
Income -955.3 -1981.3 -2073.4 -3975.8
Current Transfers 3553.3 3856.9 3822.0 3848.7
Capital Transfers 2246.0 2416.0 1633.5 1239.4
Direct Investment Abroad -2319.0 -688.5 -696.3 -365.2
Direct Investment Home 1202.8 1776.1 53.4 1129.9
Portfolio Inv Assets -933.0 -514.7 -2230.0 -8737.9
Portfolio Inv Liabilities 10040.5 9979.5 13167.8 21071.8
Other Investments Assets -1060.6 -1467.0 -7481.9 -4034.5
Other Investments Liabilities -3796.2 -8327.6 9480.5 -3589.4
Loans of General Government -437.7 -2809.7 -4510.1 -2618.4
Change in Reserve Assets 5771.7 6177.0 -1983.0 4409.0
Reserve Assets (Stock) 13208.0 7031.0 9014.0 4605.0
Current Account -10618.4 -10585.3 -10204.7 -11264.1
Current Account and Capital Transfers -8372.4 -8169.3 -8571.2 -10024.7
Direct Investment -1116.2 1087.6 -642.9 764.7
Portfolio Investment 9107.5 9464.8 10937.8 12333.9
Other Investments -4856.8 -9794.6 1998.6 -7623.9
Financial Account 8906.2 6934.8 10310.5 9883.7
Balancing Item -533.8 1234.5 -1739.3 141.0
print (df.T[[2004,2005,2006,2007]])
Year 2004 2005 2006 2007
Goods -25435.8 -27558.9 -35286.3 -41499.2
Services 15467.0 15391.1 15337.1 16591.7
Income -4377.4 -5676.1 -7209.4 -9285.8
Current Transfers 3629.0 3100.4 3399.9 1591.1
Capital Transfers 2386.1 2048.6 3041.3 4332.3
Direct Investment Abroad -828.8 -1180.4 -3224.4 -3832.9
Direct Investment Home 1692.4 501.3 4268.8 1542.7
Portfolio Inv Assets -11489.4 -18459.7 -6961.2 -16351.1
Portfolio Inv Liabilities 25216.9 25782.3 15076.6 33792.8
Other Investments Assets -6215.7 -6301.5 -5851.0 -16266.1
Other Investments Liabilities -2888.4 12215.5 17369.5 29006.8
Loans of General Government -1027.4 -447.0 -447.7 -2341.7
Change in Reserve Assets 2611.0 49.0 -224.0 -322.0
Reserve Assets (Stock) 1994.0 1945.0 2169.0 2491.0
Current Account -10717.2 -14743.5 -23758.7 -32602.2
Current Account and Capital Transfers -8331.1 -12694.9 -20717.4 -28269.9
Direct Investment 863.6 -679.1 1044.4 -2290.2
Portfolio Investment 13727.5 7322.6 8115.4 17441.7
Other Investments -9104.1 5914.0 11518.5 12740.7
Financial Account 8098.0 12606.5 20454.3 27570.2
Balancing Item 233.1 88.4 263.1 699.7
print (df.T[[2008,2009,2010]])
Year 2008 2009 2010
Goods -44048.8 -30767.3 -28279.6
Services 17135.6 12640.2 13248.5
Income -10643.0 -8984.3 -8143.4
Current Transfers 2758.6 1292.6 198.9
Capital Transfers 4090.8 2017.4 2071.5
Direct Investment Abroad -1650.4 -1479.3 -738.8
Direct Investment Home 3071.1 1753.8 281.4
Portfolio Inv Assets -268.9 -8973.0 13278.7
Portfolio Inv Liabilities 16696.9 31636.8 -34133.6
Other Investments Assets -27823.3 -23875.7 7658.7
Other Investments Liabilities 39917.8 25438.8 34880.2
Loans of General Government -572.7 2865.0 29978.2
Change in Reserve Assets -29.0 -106.0 97.0
Reserve Assets (Stock) 2521.0 3857.0 4777.0
Current Account -34797.6 -25818.8 -22975.6
Current Account and Capital Transfers -30706.8 -23801.4 -20904.1
Direct Investment 1420.7 274.5 -457.4
Portfolio Investment 16428.0 22663.8 -20854.9
Other Investments 12094.5 1563.1 42538.9
Financial Account 29914.2 24395.4 21323.6
Balancing Item 792.6 -594.0 -419.5
sonucunu görüyoruz. Nihai toplamı, defterdeki dengeyi temsil eden "balancing item"'ın sıfıra ne kadar yakın olduğunu görüyoruz, bu iyi haber demek ki bu veri ödemelerdeki hareketleri iyi yakalayabilmiş.
Kriz
Yunanistan'da bilindiği gibi devlet borçlanmasıyla alakalı bir kriz 2010 yılında ortaya çıktı. Bu krize giderken olanları yukarıdaki tabloda görebiliyor muyuz? Yunanistan krize giderken müthiş bir cari açık yaşamış, ithalatı ihracatından çok daha fazla. Bu açık nasıl kapanıyor? Deftere göre finans hesabı kaleminde cari açıkla beraber giden büyük değişiklikler var. Aşırı ithalat yapılmış, ona karşılık rezervlerde değişim yok, ama Yunanistan'a giren yatırım (portföy yatırımları bölümünde görülen) değişim var, oraya giden para bu açıkları kapatmış. Fakat her sene tahvile giden para borç paradır, bir süre sonra bu biriken borcun karşılanamayacağı ortaya çıkınca yatırımcı paniklemiş, Yunanistan'ın tahvillerini satmaya başlamış, ve kriz başlamış.
Yunanistan Avro bölgesinde olduğu için orada devlet borcu üzerinden kriz görüldü, ama benzer dinamikler cari açık, kurları kapsayacak şekilde farklı para bölgesindeki ülkeler arasında da meydana gelebilir. Mesela Arjantin'in yüksek cari açıgı var diyelim, ithalatı ihracatından çok fazla. Bu noktada neoklasik ekonomistler "dalgalı kur varsa bu cari açıga göre döviz kuru kendini hemen otomatik olarak dengeler" derler. Bu her zaman doğru değildir. Üstteki örneklerde gördüğümüz gibi yabancı ithalat için aldığı pezoyu Arjantin'de yatırım yaparsa döviz kurunda o anda bir baskı oluşmaz. Bu şekilde bir ülke yıllarca kuru üzerinde baskı yaşamadan gidebilir. Ama Arjantin'de biriken, biriken yabancı parası bir şekilde ürküp çıkışa başlarsa, yani elindeki pezoyu satıp mesela dolar alırsa satılan şeyin fiyatı düşecektir, o anda Arjantin'in para birimi çakılmaya başlayacaktır.
Türkiye
Benzer analizi Türkiye için yapabiliriz. Kaynak olarak [11] kullanıldı, rakamlar dolar bazında. Burada bir fark net finans hareketlerinde işaret değişimi var, bu sebeple nihai toplamdan finans hesabını çıkartmak gerekiyor, bu usule BPM6 usulü deniyor, detaylar için [12]. Hesapların toplanma, çıkartılması ardından hata payı da (net errors and omissions) hesaba katıldıktan sonra geri kalan rezerv hareketlerine eşit olmalı, ve rezervi bu rakamdan çıkartınca sonucun sıfır olduğunu görebiliyoruz.
import pandas as pd
pd.options.display.float_format = '{:20,.2f}'.format
df = pd.read_csv('tr_account.csv',sep=',',index_col=0)
df2 = df.copy()
df2['tmp1'] = df2["Direct_Investment_Net_acquisition_of_financial_assets"] - \
df["Direct_Investment_Net__incurrence_of_liabilities"]
df2['tmp2'] = df2["Portfolio_Investment_Net_acquisition_of_financial_assets"] - \
df["Portfolio_Invesment_Net_incurrence_of_liabilities"]
df2['tmp3'] = df2["Other_Investment_Net_acquisition_of_financial_assets"] - \
df["Other_Investment_Net_incurrence_of_liabilities"]
df2['FA'] = df2['tmp1']+df2['tmp2']+df2['tmp3']
df2['All_Accounts'] = df2["CURRENT_ACCOUNT"] + \
df2["CAPITAL_ACCOUNT"] - \
df2["FA"] + \
df2['NET_ERRORS_AND_OMISSIONS']
df2['Sum'] = df2['All_Accounts'] - df2["RESERVE_ASSETS"]
print df2[['All_Accounts','Sum']]
All_Accounts Sum
1999 5.21 -0.00
2000 -3.00 0.00
2001 -12.92 0.00
2002 -0.21 0.00
2003 4.10 0.00
2004 4.34 0.00
2005 23.20 0.00
2006 10.62 -0.00
2007 12.01 -0.00
2008 -2.76 0.00
2009 0.79 0.00
2010 14.97 -0.00
2011 1.01 -0.00
2012 22.82 -0.00
2013 10.76 0.00
2014 -0.47 0.00
2015 -11.83 -0.00
2016 0.81 0.00
2017 -8.21 0.00
Bu verinin genel analizi ilginç olabilir. Dosyaya bakarsak, aynen Yunanistan gibi, hatta belki daha fazla olarak, Türkiye'nin de ciddi bir cari açıgı (current account deficit) olduğunu görüyoruz. Bu açık neyle kapanmış? Finans hesabı altında doğrudan yatırıma (direct investment) ve borç enstrümanlarına (tahvil -debt securities- gibi) giriş var, bu şekilde kapanmış.
[9] Rokicki, Open Economy Macroeconomics Lecture, Balance of Payments, http://coin.wne.uw.edu.pl/brokicki/open_economy.html
[10] Mankiw, Principles of Macroeconomics, 5th Edition, 2008
[11] Turkish Central Bank, BALANCE OF PAYMENTS STATISTICS, http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/2c897137-850e-4d15-9a2a-c0d4735d9986/bop.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-2c897137-850e-4d15-9a2a-c0d4735d9986-m6j7eNQ
[12] EU, BPM6 Implementation, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/39118/40189/Changes-introduced-BPM6-methodology.pdf/c3621a69-6b2f-4b33-9834-619fb1ae5d9c
Yukarı